साहित्य, शिल्प, नाटक, तमाशा व चित्रपट – सत्तांतरासाठीचे विषारी साधन
 |
| Chhaava-Hindi move( Vicky Koushalya) |
मानवी इतिहासातील प्रत्येक युगात मनोरंजनाच्या माध्यमांचा उपयोग केवळ करमणुकीपुरता मर्यादित न राहता समाजमन घडविण्यासाठी, विचारप्रवृत्ती बदलण्यासाठी आणि जनतेचे भान जागविण्यासाठी केला गेला आहे. साहित्य, शिल्पकला, नाटक, लोककला, तमाशा आणि कालांतराने चित्रपट या सर्वांनी समाजाला विचारप्रवण केलं आहे, त्याच्या विवेकाला चालना दिली आहे. समाजातील असमतोल, शोषण, अन्याय, रूढी-परंपरांची चिकित्सा या माध्यमातून प्रभावीपणे केली गेली आहे.
या लेखात आपण या सर्व कलामाध्यमांनी समाजात केलेल्या प्रबोधनात्मक कामाची चिकित्सा करणार आहोत. भारताच्या आणि इतर देशांच्या संदर्भात याचा उपयोग कसा झाला, त्यातून काय सामाजिक परिवर्तन घडून आले, आणि सत्तांनाही याचा प्रभाव कसा जाणवला, हे उदाहरणांसह पाहणार आहोत.'Motivational story in Marathi'
१. साहित्य : समाजमनाला चालना देणारे शब्दसामर्थ्य
साहित्य ही कल्पनाशक्तीची आणि अनुभवाची अशी शक्ती आहे, जी काळाच्या ओघातही माणसाला विचार करायला भाग पाडते. अगदी प्राचीन काळापासून संत साहित्य, वेद-उपनिषद, जैन-बौद्ध धर्मातील ग्रंथ, कुरआन, बायबल यांसारख्या ग्रंथांनी समाजव्यवस्थेवर मोठा प्रभाव टाकला आहे.
भारतामध्ये संत तुकाराम, ज्ञानेश्वर, नामदेव, एकनाथ यांचे अभंग व ओव्या केवळ धार्मिक नाहीत, तर समाजातील विषमता, अस्पृश्यता, दांभिकता, अंधश्रद्धा यांच्यावर थेट प्रहार करणारे होते. संत कबीरने “जाति न पूछो साधू की” म्हणत समाजात समानतेचा विचार दिला.
स्वातंत्र्य चळवळीच्या काळात, लोकमान्य टिळक, महात्मा गांधी यांनीही साहित्याचा उपयोग जनमत तयार करण्यासाठी केला. गांधीजींचे "हिंद स्वराज्य" हे पुस्तक केवळ राजकीय नव्हे तर सांस्कृतिक क्रांतीचे दस्तऐवज ठरले.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे लिखाण – 'अनिहिलेशन ऑफ कास्ट', 'बुद्ध आणि त्याचा धर्म' – या ग्रंथांनी दलित चळवळीला दिशा दिली. त्यांच्या लेखनातून उभ्या पिढ्यांनी प्रेरणा घेतली.
ज्येष्ठ लेखक शरद जोशी, विजय तेंडुलकर, दुर्गा भागवत, पु. ल. देशपांडे यांचं लेखन हे त्यांच्या काळातील सामाजिक विरोधाभासांवर भाष्य करत असतं. त्यांनी विनोदी, गंभीर, उपरोधिक, कधी संवेदनशील शैलीत समाजाला आरसा दाखवला.
२. शिल्पकला व चित्रकला : मौनातही बोलणारी कला
चित्रे, मूर्ती, स्थापत्यकला यांतूनही समाजव्यवस्थेचे प्रतिबिंब उमटते. अजिंठा-वेरूळची भित्तिचित्रे, खजुराहोचे शिल्प, कोणार्कचे सूर्य मंदिर – या सर्वांत त्या काळातील सामाजिक, धार्मिक, आणि सांस्कृतिक जीवन स्पष्ट दिसते.
ब्रिटीश राजवटीच्या काळात, शिल्प व चित्रकला ही विद्रोहाचे आणि अभिव्यक्तीचे माध्यम बनली. अमृता शेरगिल, रविवर्मा, अबनिंद्रनाथ टागोर यांचं चित्रकलेतून भारतीयता जागवणं हे महत्त्वाचं होतं.
राजकीय शिल्पकला, जसं की आंबेडकर, गांधी, नेहरूंच्या पुतळ्यांमधून समाजजाणीव घडवली गेली. ग्रामीण भागांतील लोककलांमधूनही स्थानिक समस्या मांडल्या गेल्या.
३. नाटक : रंगमंचावरून जनजागृती
नाटक हे समाजमनाशी थेट संवाद साधणारे माध्यम आहे. भारतात संस्कृत नाटक परंपरेपासून ते आधुनिक नव्या नाट्यप्रयोगांपर्यंत विविध पद्धतीने याचा वापर झाला आहे.
जगमित्रानंद कवठेकर, राम गणेश गडकरी, विष्णुदास भावे हे नाट्यलेखक समाजात प्रबोधन करीत. 'राजा हरिश्चंद्र', 'सातव्या सातारीची गोष्ट', या नाटकांनी नैतिकतेच्या चौकटीतून विचार दिला.
महाराष्ट्रात १९४०–५० नंतर आलेली प्रयोगशील नाट्यचळवळ – विजय तेंडुलकर (‘शांतता कोर्ट चालू आहे’, ‘घाशीराम कोतवाल’), महेश एलकुंचवार (‘वास्तववादी नाटकं’), सतीश आळेकर – यांनी भारतीय समाजातील पाखंडीपण, लिंगभेद, राजकीय शोषण या मुद्द्यांवर प्रकाश टाकला.
दलित रंगभूमी, ‘शिवाजी अंडरग्राउंड इन भीमनगर मोहल्ला’ यासारख्या नाटकांनी व्यवस्थेविरुद्ध आवाज उठवला.
४. तमाशा व लोककला : लोकांचे लोकशाही माध्यम
तमाशा, गोंधळ, भारुड, कीर्तन, पोवाडा या माध्यमांचा उपयोग ग्रामीण भागात जनतेशी थेट संवाद साधण्यासाठी करण्यात आला. हे फक्त करमणूक नव्हते, तर अत्यंत प्रभावी भाष्यात्मक माध्यम बनले.
संत एकनाथ व संत तुकाराम यांनी भारुडाच्या माध्यमातून समाजप्रबोधन केलं. ‘अडाणी सखू’, ‘दात्याची चावडी’ हे भारुड म्हणजे स्त्रियांच्या, गरीबांच्या दुःखांचं चित्रण आहे.
१९७०–८० च्या दशकात, तमाशा आणि लोककलेच्या मंचावरून ‘साक्षीदार’, ‘विद्रोही तमाशा’, ‘जनता राजा’ यांसारख्या प्रयोगांनी सामाजिक संदेश दिला.
५. चित्रपट : जनतेच्या मनावर प्रभाव टाकणारे शक्तिशाली माध्यम
चित्रपट हे २०व्या शतकातील सर्वांत प्रभावी माध्यमांपैकी एक आहे. भारतात पहिला बोलपट ‘आलमआरा’ (१९३१) आला आणि यानंतर सामाजिक कथांवर आधारित चित्रपटांची परंपरा सुरू झाली.
स्वातंत्र्यपूर्व काळात
दादासाहेब फाळके यांचा ‘राजा हरिश्चंद्र’ (१९१३) – नैतिकता, सत्य, धैर्य यांचा संदेश देणारा होता.
१९५०–७० चे दशक
सत्यजित राय, बिमल रॉय, गुरुदत्त यांनी गरीबी, अन्याय, सामाजिक विषमता यावर आधारित चित्रपट दिले.
‘दो बिघा जमीन’, ‘पाथेर पांचाली’, ‘कागज के फूल’ हे कलात्मक आणि सामाजिकदृष्ट्या जागरूक चित्रपट होते.
अमिताभ बच्चन युग (१९७०–८०)
‘जंजीर’, ‘दीवार’ यांसारख्या चित्रपटांतून एक ‘क्रांतिकारी’ नायक उभा राहिला – जो व्यवस्थेविरुद्ध बंड करतो. यातून प्रेक्षकांचा आकांत, संताप प्रकट झाला.
अर्वाचीन चित्रपट व प्रयोगशील सिनेमा
‘रंग दे बसंती’, ‘तारे जमीन पर’, ‘पीपली लाईव्ह’, ‘मसान’, ‘कथा’, ‘Article 15’, ‘जलीकट्टू’, ‘कोर्ट’ यांसारख्या चित्रपटांनी जातीभेद, पोलिसी अत्याचार, मानसिक आरोग्य, पर्यावरण, आत्महत्या, आणि राजकीय निष्क्रियता या विषयांवर प्रबोधन केलं.
मराठी चित्रपटांचं योगदान
‘श्वास’, ‘काट्या झार्‍या’, ‘देऊळ’, ‘फँड्री’, ‘सैराट’, ‘नाळ’, ‘थिप्क्या’, ‘उबून्तू’, ‘हाबड्डी’ – या चित्रपटांनी सामाजिक व्यवस्थेतील अनेक गुंतागुंतीचे प्रश्न मांडले. ‘फँड्री’ आणि ‘सैराट’ यांनी जातीच्या विळख्यातील प्रेमकथांचं समांतर वास्तव मांडलं.
६. विविध देशांतले सामाजिक चित्रपट व साहित्यिक चळवळी
-
रशियात समाजवादी चित्रपटांनी (Eisenstein च्या ‘Battleship Potemkin’) जनमत तयार केलं.
-
अमेरिकेत, ‘To Kill a Mockingbird’ सारखी कादंबरी आणि नंतर त्याच्यावरचा चित्रपट वर्णद्वेषाविरुद्ध आवाज ठरले.
-
इटलीचा नव–यथार्थवाद (‘Bicycle Thieves’, ‘Rome, Open City’) – यामध्ये युद्धोत्तर सामाजिक विघटन दाखवलं.
-
इराणचे चित्रपट, जसं की ‘A Separation’ किंवा ‘The Salesman’ – यांमध्ये धार्मिक, नैतिक आणि सामाजिक गुंतागुंत मांडली आहे.
७. सत्ता, चित्रपट आणि माध्यमांचा संघर्ष
चित्रपट, साहित्य किंवा नाट्य ही माध्यमं जेव्हा व्यवस्थेच्या विरोधात प्रश्न विचारतात, तेव्हा अनेकदा त्यांच्यावर सेन्सॉरशिप येते, कलाकारांवर गुन्हे दाखल होतात, त्यांच्या सुरक्षेचा प्रश्न निर्माण होतो.
-
‘उडता पंजाब’, ‘लिप्स्टिक अंडर माय बुरखा’, ‘पद्मावत’ – हे चित्रपट वादग्रस्त ठरले.
-
विजय तेंडुलकरांचं ‘सखाराम बाइंडर’, आणि बादल सरकारचं नाटकं – बंद करण्यात आली.
-
MF हुसैन यांना चित्रांमुळे देश सोडावा लागला.
८.आंतरराष्ट्रीय संदर्भ व उदाहरणे
.jpg)
